Pleziergidsen

Waar ga je naar toe als je in een vreemde stad een avondje wilt stappen? In negentiende-eeuws Amsterdam werden op straat flyers uitgedeeld met tips waar je kon gluren naar "damesbediening" of "Grieksche nijmphen" kon ontmoeten.(1) In andere metropolen waren speciale gidsen te koop bij kiosken met adressen en recensies van bordelen en prostituees. 'Pleasure guides' van toen blijken nog steeds populair te zijn. In 2020 werd Pretty women of Paris, afkomstig uit 1883, op een veiling verkocht voor zesduizend dollar. Wie de geinteresseerde koper is kon ik niet achterhalen. Voor historici bieden de gidsen boeiende informatie. Niet omdat de beoordelingen nieuwe inzichten geven in wat klanten belangrijke kwaliteiten van prostituees vonden in die periode. Dergelijke beschrijvingen van 'dames van plezier' zijn door de eeuwen heen nauwelijks veranderd. Interessant zijn de genoemde locaties van publieke vrouwen en huizen in een stad, de prijzen van diensten en beschrijvingen van vestigingen. Om de gidsen te raadplegen hoeven ze niet tegen een hoge prijs op een veiling gekocht te worden. Originele gidsen zijn voor iedereen te bekijken in bibliotheken of online en hedendaagse herdrukken kunnen vaak tegen redelijke prijzen worden aangeschaft.(2)

Hoe zeldzaam negentiende-eeuwse pleziergidsen zijn, wordt duidelijk als je The register of erotic books van Alfred Rose raadpleegt.(3) Uit zijn opsomming blijkt bovendien dat dergelijke publicaties niet typisch ontstaan zijn in de Victoriaanse tijd. Zo werd een eeuw daarvoor, tussen 1757 en 1795, Harris' List of Covent Garden Ladies jaarlijks uitgebracht en Les bordelles de Paris, avec less noms, demeurs et prix werd gedrukt in 1790. (4) 

Enkele bekende titels die in de negentiende eeuw zijn uitgegeven:

• London: The New Swell's Night Guide (1830s-1840s)
• London: The man of pleasure pocketbook (1850)
• New York: The Gentleman's directory (1870)
• Brussels/Paris: Paris and Brussels after dark. The Gentleman's night guide (1883).

In een tijdperk waarin steden groeiden door de komst van migranten en een groeiend aantal mensen op doorreis metropolen bezochten, werd het bieden van entertainment essentieel. Parijs stond er zelfs bekend om.(5)

The pretty women of Paris (1883)

Ik kocht onlangs de herdruk uit 1996 van The pretty women of Paris. De gids bevat:

• 250 vrouwen, alfabetisch gerangschikt op hun [achter-] naam met adressen van ontmoeting en een recensie over elk van hen,
• 99 adressen van bordelen met vergunning in Parijs, inclusief het arrondissement,
• opmerkingen over acht bordelen,
• 11 legale bordelen in de buitenwijken van Parijs.

Mijn veronderstelling dat de genoteerde vrouwen op adressen uit de lijst van bordelen woonden, bleek onjuist. De adressen van de prostituees komen niet overeen met die van de legale bordelen. Wellicht ook logisch bij nader inzien. Prostituees die in bordelen werkten ontmoette ook daar hun klanten. De groep beschreven vrouwen moeten daarom als zelfstandige of clandestien hun geld hebben verdiend.

Arrondissementen in Parijs
Bron: CharlieFilm, Wikipedia Commons, CC BY-SA 4.0

Locatie en prijzen

Wat kan de gids onthullen over waar in Parijs prostitutie plaatvond? De meeste legale bordelen (zo'n 20%) bevonden zich in het stadscentrum in het tweede arrondissement. Zo beschrijft de gids onder andere een zeer luxe etablissement in de desbetreffende wijk dat zich richtte op een specifieke klantengroep: de welgestelde dames uit de tien invloedrijkste families daar.

"Elke kamer is ingericht in een andere stijl, ongeacht de kosten.[...] Het management geeft een geïllustreerd boek uit dat een overzicht geeft van de belangrijkste salons" [p. 186]

Met het gebruik van een badkamer konden de prijzen op deze luxueuze plek oplopen tot honderd francs. Maar niet alleen dure etablissementen worden in de gids genoemd. Een bordeel in het nabijgelegen negende arrondissement wordt aanbevolen juist vanwege de buitensporige lage prijs. Deze was vijf francs, plus nog een paar extra francs voor de diensten van de prostituee.

Uit de lijst met zelfstandige, clandestiene vrouwen blijkt dat de meesten van hen als actrice, danseres of zangeres in de groeiende entertainmentindustrie werkzaam waren of waren geweest. Een flink aantal van de genoemde adressen verwijzen bovendien naar theaters, zoals het Gymnase Theater en Nouveautes Theater. Over het algemeen bevonden deze vrouwen zich in de noordwestelijke arrondissementen van Parijs (arrondissementen 8, 9, 17).

Kritisch blijven

Oude pleziergidsen kunnen interessante informatie geven over prostitutie in een stad. Maar focussen op uitsluitend deze bron zou een eenzijdig beeld geven. Het is daarom essentieel om de uitkomsten te vergelijken met andere archiefbronnen en het in context te plaatsen. Belangrijke vragen zijn:

• wat zijn andere archiefbronnen die uitkomsten bevestigen, aanvullen of juist een andere beeld geven?
• wat kunnen we te weten komen over de auteur die de gids heeft geschreven en zich vaak "anoniem" noemt?
• in welke context kunnen we de informatie plaatsen?

Het bekijken van een herdruk heeft als voordeel dat vaak een extra 'inleiding' is toegevoegd waarin een expert meer verteld over oorsprong en inhoud van de gids. De introductie van The pretty women of Paris is geschreven door antiquair Robin de Beaumont. Hij stelt dat de anonieme auteur van de gids waarschijnlijk Engels was en door anderen werd geholpen, "want hoe kon een man anders zoveel ontdekken?"[p.8] Deze opmerking lijkt aannemelijk, hoewel veel van de genoemde vrouwen in dezelfde buurt, straat of huis woonden.

Kort samengevat kunnen pleziergidsen belangrijke nieuwe historische inzichten bieden. Maar de informatie moet voorzichtig benadert worden en een kritische blik mag niet ontbreken.

Noten
(1) J.F. Slobbe, Bijdrage tot de geschiedenis en de bestrijding der prostitutie te Amsterdam (Amsterdam 1936) 94 en zie mijn blogpost: Prostitutie in de kroeg
(2) Tweedehandse herdrukken kunnen bijvoorbeeld gevonden worden bij: NY Historical Society, Gentleman's Directory - Applewood After Dark (Reprint from 1870; NY 2013).
(3) Alfred Rose, Register of erotic books (New York 1965).
(4) See the extensive lemma on Harris's List on Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Harris's_List_of_Covent_Garden_Ladies (visited 09-04-2022) The link to Harris List is de uitgave van 1888 en beschikbaar via Internet Archive.
(5) Zie bijvoorbeeld: López Galviz, Carlos, Cities, Railways, Modernities: London, Paris, and the Nineteenth Century (New York, NY 2019) 20. Een interessante publicatie over entertainment in London in die periode is: Rohan McWilliam, London's West End: Creating the Pleasure District, 1800-1914 (London 2020).