40 Verordeningen op prostitutie online

Prostitutie was legaal in de negentiende eeuw. Als onderdeel van de Algemene Plaatselijke Verordeningen (AVP) konden gemeenten zelf de regels op dit gebied bepalen. Het is vaak even zoeken in een gemeentearchief om een dergelijke verordening te vinden. Ik was daarom aangenaam verrast toen ik een jaar geleden bij een online antiquariaat een ingebonden verzameling met maar liefst veertig negentiende-eeuwse verordeningen op prostitutie van diverse gemeenten tegenkwam. Mijn blijdschap was groot, maar werd al snel getemperd toen ik het prijskaartje bekeek. Kort daarna besprak ik de prachtige vondst met collega Frank de Jong van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). Hij toonde direct interesse om de verzameling aan te schaffen. Bovendien wilde hij het scannen en de gegevens ook digitaal beschikbaar maken. De collectie bleek goed aan te sluiten bij plaatselijke verordeningen van diverse gemeenten uit dezelfde periode die het IISG al bezat. Een prachtig voornemen dat inmiddels gerealiseerd is. Deze goudmijn bij het IISG is nu voor iedereen online toegankelijk.

  GA NAAR DE ONLINE BRON  

Aanpassingen van verordeningen
De gemeentewet uit 1851 stelde dat plaatselijke verordeningen, waaronder de regels op de prostitutie, om de vijf jaar nagegaan moesten worden om te zien of aanpassingen noodzakelijk waren. Hoewel het een aangelegenheid was voor gemeenten, kon de Rijksoverheid een verordening schorsen als de regels in strijd waren met de wetgeving. (1)

Regels op prostitutie konden dus aangepast worden na verloop van tijd. Hoe vaak dit voorkwam verschilt per gemeente. Haarlem voerde de regels op prostitutie al in 1838 in. Daarna werden ze in 1851, 1861, 1866 en 1893 aangepast tot in 1899 de laatste aanpassing een einde maakte aan het bestaan van bordelen in de gemeente. Voor een stad als 's-Hertogenbosch bleven de regels onveranderd van 1857 tot de opschorting ervan in 1905.

Naleving van de regels viel onder de verantwoordelijkheid van de burgemeester die in de praktijk de dagelijkse uitvoering kon overlaten aan zijn politiecommissaris.

  

Welke gemeentelijke verordeningen op prostitutie staan online?
Dit is een overzicht van alle gemeentelijke verordeningen die te vinden zijn in de bron (inclusief de plaatselijke verordeningen bij diverse steden).

• Alkmaar (1864 en 1881)
• Arnhem (1861, 1868, 1872 en 1881)
• Assen (1876)
• Bergen op Zoom (1876)
• Den Haag (1859, 1861 en 1884)
• Goes (1869)
• Gouda (1876)
• Haarlem (1866)
• Groningen (1861 en 1863)
• Hellevoetsluis (1863)
• 's-Hertogenbosch (1857)
• Hoorn  (1861)
• Kampen (1864)
• Leeuwarden (1876)
• Maastricht (1858)
• Middelburg (1857, 1859 en 1883)
• Nijmegen (1856 en 1882)
• Roosendaal (1878)
• Schiedam (1880)
• Venlo (1864)
• Vlissingen (1857/1858 en 1877)
• Woerden (1856)
• IJlst (1867)
• Zutphen (1872 en 1873)
• Zwolle (1859 en 1882)

In grootformaat zijn aankondigingen te zien van verordeningen uit:

• Harderwijk (1873)
• Den Helder (1856)
• Leeuwarden (1878)
• Middelburg (1857)

Gemeente niet in de lijst? 
Een verordening op prostitutie werd met name in garnizoensteden ingevoerd. In een gemeentearchief kan een dergelijke reglementering in diverse bronnen worden teruggevonden:

1. gemeenteraadverslagen (zie index achterin de verslagen),
2. in de lokale krant werden nieuw ingevoerde of aangepaste verordeningen gedrukt,
3. politiearchief.

Niet alle steden voerden een verordening op prostitutie in. Amsterdam en Utrecht bijvoorbeeld. Oorzaken waren vaak onderlinge verdeeld binnen de raad over het onderwerp. Of men vreesde dat regelgeving juist zou leiden tot meer illegale prostitutie. Tegen het einde van de eeuw gingen steeds meer steden de verordeningen op prostitutie opheffen. Tot in 1911 het landelijk bordeelverbod een einde maakte aan de tollerantie.

----------------------

Noot
(1) Zie voor een uitleg over de regelgeving op prostitutie: W. van den Brink, Zedelijk Haarlem: de invloed van de moderne economische groei op het verloop van de Haarlemse prostitutie in de tweede helt van de negentiende eeuw (Masterscriptie VU; Amsterdam 2008) 21-25. En het boek: M. Bossenbroek en J. H. Kompagnie, Het mysterie van de verdwenen bordelen: prostitutie in Nederland in de negentiende eeuw (Amsterdam 1998). Zoek via de index achterin dit boek de naam van een gemeente en lees meer over de politieke ontwikkelingen in de desbetreffende plaats met betrekking tot de prostitutie.

*foto blog post gemaakt door WvdB in 2023.