Besmette mariniers in Den Helder

Onderzoeker Hanco Jurgens attendeerde me op een interessante reportage van NPO Radio 1 waarin Lisette Blokker (Regionaal Archief Alkmaar) werd geïnterviewd over mariniers die in het Den Helder van de eerste helft van de negentiende-eeuw "venussmet" kregen. Interessante archiefbronnen over het onderwerp zijn geïnventariseerd en een drietal stukken uit de negentiende eeuw zijn inmiddels (14-02-2023) gescand online te vinden zijn. (1) 

>>> GA NAAR REPORTAGE 

Zieke soldaten
Over de relatie tussen het leger en geslachtsziekten heb ik eerder geschreven. Een bron zoals de statistieken van Mounier biedt inzicht in het aantal besmette soldaten per garnizoensstad -waaronder Den Helder- in de tweede helft van de negentiende-eeuw. Aan brieven van garnizoenscommandanten die beklag doen bij burgemeesters over het tekort schieten van medische controles op publieke vrouwen, is ook geen tekort. Een dergelijk geneeskundig toezicht was vaak onderdeel van een plaatselijke politieverordening op publieke huizen.  

Zieke prostituees
Prostituees werden volgens zo'n verordening één tot twee maal per week medisch onderzocht op geslachtsziekten door een specifieke geneeskundige. De uitkomst van de controle werd in hun prostitutieboekje genoteerd. Zieke vrouwen werden in een apart gasthuis opgenomen en verbleven er tot ze weer gezond waren verklaard. Inschrijfregisters van deze gasthuizen zijn daarom interessante bronnen om publieke vrouwen te vinden. Maar niet alle zieke prostituees werden in een plaatselijk gasthuis opgenomen. Het kwam voor dat prostituees snel de stad verlieten als ze dachten ziek te zijn. Een verblijf in een gasthuis zonder opgeleid personeel en weinig hygiëne beloofde namelijk geen voorspoedig herstel van een geslachtsziekte. Pas tegen het einde van de negentiende eeuw kwam hier verandering in.

Archiefbronnen over besmette soldaten en prostituees gaan vaak over de tweede helft van de negentiende eeuw, terwijl de bronnen over Den Helder een interessant beeld geven van de periode ervoor, van 1800 tot 1850.

Bronnen over Den Helder
Voor bronnen over de prostitutie in negentiende-eeuws Den Helder had ik een scanverzoek ingediend en inmiddels zijn ze online te raadplegen.(2) Het gaat om:

• Stukken betreffende het uitoefenen van toezicht op publieke huizen en prostituees, 1816-1896.
• Stukken over onder andere betaling van retributie door publieke vrouwen en speelhuishouders, 1817-1840.
• Stukken betreffende het onderzoek naar en bestrijden van geslachtsziekten bij prostituees, 1818-1840.

In het dienstboderegister van Den Helder staan ook publieke vrouwen genoteerd.(3) In combinatie met literatuur, zoals het proefschrift van Annette Mooij over geslachtsziekten en besmettingsangst en dat van Benjamin Jan Kam over Zwolle, wordt een beeld geschetst van besmettelijke ziekten.(4) Deze werken zijn al een aantal decennia oud. Hopelijk neemt met de online beschikbaarheid van nederlandse archiefbronnen ook de interesse weer toe over het nog steeds wereldwijde actuele thema.

Noten
(1) De volgende inventariatie is bij het Regionaal Archief Alkmaar te raadplegen: Marinus Vermooten, Twee eeuwen prostitutie aan het Marsdiep: beknopt overzicht bordelen en bordeelbeleid in Den Helder 1815-2010 (Amersfoort 2010). 
(2) RAA, 1044 Inventaris van het archief van de gemeente Den Helder, (1812) 1816-1899 (1910), ivn nrs 196; 708 en 743. Inmiddels staan de scans online.(14-02-2023).
(3) Alleen op microfische bij het Archief in te zien. RAA: Dienstboderegisters Den Helder, inv. nrs 914-1039.

(4) A. Mooij, Geslachtsziekten en besmettingsangst: een historisch-sociologische studie 1850-1990 (Amsterdam 1993); B.J. Kam, Meretrix en medicus: een onderzoek naar de invloed van de geneeskundige visitatie op handel en wandel van Zwolse publieke vrouwen tussen 1876 en 1900 (Zwolle 1983); Davidson, R. and L.A. Hall (eds), Sex, Sin and Suffering: Venereal Disease and European Society since 1870 (London 2001).